हिरामण्डी: लाहोरको शाही इलाकालाई यो नाम कसरी प्राप्त भयो?

बलिउडका चर्चित निर्देशक सञ्जय लीला भन्सालीको वेब सिरिज ‘हिरामाण्डी – द डायमण्ड बजार’ नेटफ्लिक्समा रिलिज भएको छ ।

फिल्मको भव्य सेट होस् वा उत्कृष्ट क्यामेरा वर्क, आठ एपिसोडको यो शृंखला रिलिज भएदेखि नै चर्चामा छ । कतिपयले यसको प्रशंसा गरिरहेका छन् भने कसैले आलोचना गरिरहेका छन् ।

यो वेब सिरिज हीरामंडीको कथा भारतको विभाजनअघि लाहोरमा बस्ने एक वेश्या मल्लिका जान र उनको वेश्यालयको वरिपरि घुम्छ। दशकौंअघि हिरामण्डी नाच, सङ्गीत र सभ्यताको केन्द्र थियो, तर समयसँगै परिवर्तन हुँदै गएपछि यो क्षेत्र ‘कुनामनाको दाग’ बनेको छ ।

इतिहासकारहरूका अनुसार यस क्षेत्रको इतिहास 450 वर्ष पुरानो छ, जसको विवरणहरू धेरै रोचक छन्। सम्राट अकबरको शासनकालमा लाहोर सहर सल्तनतको मध्य शहर थियो र त्यसबेला हिरामंडी क्षेत्रलाई शाही मोहल्ला भनिन्थ्यो।

आज पनि लाहोरका केही क्षेत्रहरू जस्तै हैदरी गली, तुबी गली, हिरामण्डी र किला रोडमा रहेको नोभेल्टी चोकहरू 'शाही मोहल्ला' नामले प्रसिद्ध छन्। शाही कालमा राजपरिवार बस्ने र त्यसको वरपरका कर्मचारी र अन्य कर्मचारी बस्ने क्षेत्रलाई ‘शाही मोहल्ला’ भनिन्थ्यो।

आज पनि अटो रिक्सा वा ट्याक्सीबाट ती क्षेत्रमा जानेहरू ‘शाही मोहल्ला’ भन्ने गर्छन् । त्यहाँ अवस्थित धेरै 'कोठा'हरू मुगल कालमा बनेका थिए र त्यो त्यो क्षेत्रको स्वर्ण युग थियो। स्टेज निर्देशक प्राध्यापक त्रिपुरारी शर्मा मुगलकालमा ती क्षेत्रमा विद्युत् जडान भएका धनी र तिनका परिवारको बसोबास रहेको बताउँछन् । खुसीका अवसरमा राजदरबारमा आफ्ना कार्यक्रम हुने गरेको प्राध्यापक शर्माले बताए ।

उनी भन्छिन्, "अहिले जसरी 'कोठा' शब्दलाई व्याख्या गरिन्छ, त्यो सही होइन। कुनै समय कलाको केन्द्र कोठा थियो जहाँ गायन, संगीत र नृत्य मात्र हुन्थ्यो।" "कोठामा आबद्ध महिलाहरूले आफूलाई कलाकार वा नायिका भनेका थिए, त्यहाँ उत्कृष्ट लेख र कविता लेखिएका थिए। कोठाहरूमा निकै माथिल्लो तहमा चर्चा हुन्थ्यो, मानिसहरू कुराकानीको सीप सिक्न पनि त्यहाँ पुग्थे।"

करण जोहरको फिल्म ‘कलंक’मा ‘हसनाबाद’ नामको सहर देखाइएको छ, जसको प्रेरणा हीरामण्डी क्षेत्रबाट लिइएको देखिन्छ । मुगलहरूको पतनसँगै भारतीय उपमहाद्वीपमा मराठाहरू बलियो हुँदै गएका थिए र अहमद शाह अब्दालीको आक्रमणको सामना गरिरहेका थिए।

अब्दालीले पञ्जाब, उत्तरी भारत र राजपुतानामा आक्रमण गरे र उनको सेनाले सुरुमा धोबी मण्डी र हिरामंडी नजिकै मोहल्ला दारा शिकोह क्षेत्रमा आफ्नो शिविर स्थापना गरे। त्यहाँ बसोबास गर्ने गणिकाको पनि राजपरिवारका सदस्यहरूसँग सम्पर्क थियो। अब्दालीको आक्रमणपछि उत्पन्न भएको अवस्थाका कारण यस क्षेत्रमा गरिबी बढ्ने र पैसाको सट्टामा वेश्यावृत्तिको व्यापार बढ्न थालेपछि त्यहाँको वेश्यालयमा बस्ने महिलाहरू वेश्यावृत्तिको पेसा रोज्न बाध्य भए ।

यो अवस्था देखेर गरिबीले पिडित महिलाहरु रोजगारीका लागि यो पेशामा आउन थाले । त्यसबेला मुगल गभर्नरले अब्दालीको आक्रमणलाई रोक्न खोजिरहेका थिए र विभिन्न गुट र सेनाबीचको द्वन्द्वका कारण उत्पन्न अराजकताका कारण यो क्षेत्र पनि प्रभावित भएको थियो । उथलपुथलको यो अवधिपछि सन् १७९९ मा लाहोरमा महाराजा रञ्जित सिंहको शासन स्थापित भएको थियो । रणजीत सिंहको पालामा यस क्षेत्रले खासै समस्या भोग्नुपरेको थिएन।

सोही अवधिमा महाराजा रणजीत सिंहका दिवान हिरा सिंहको नामबाट राजपरिवारको नाम हिरामण्डी राखिएको थियो । महाराजा रणजीत सिंहको शासनकालमा, लाहोर फेरि एक प्रमुख केन्द्रको रूपमा देखा पर्‍यो र यसको शाही महिमा फर्कियो र यो प्रवृत्ति मार्च १८४९ मा ईस्ट इन्डिया कम्पनीले लाहोर कब्जा नगरेसम्म जारी रह्यो।